Ongeschreven regels ontstaan gemakkelijk en ze nestelen zich diep in organisaties. Ze zijn er nog als niemand meer weet hoe ze ooit zijn ontstaan. In een bekend gedragsexperiment werden chimpansees nat gespoten als ze een banaan pakten. Zelfs toen er geen waterspuit meer te bekennen was en de natgespoten chimpansees al lang uit de groep waren, waarschuwden de apen elkaar nog steeds geen banaan te pakken. De groep zorgt dat iedereen de ongeschreven regels kent. Zo werkt het in organisaties ook.

Vorige week publiceerde de Rijksaccountantsdienst een rapport over de ongeschreven regels die gelden binnen de Belastingdienst. Loyaliteit aan de baas staat voorop en de bewindspersoon mag niet in de problemen komen. Dat leidt ertoe dat fouten niet worden gemeld. Aanleiding voor de staatssecretaris om een cultuuromslag aan te kondigen. Op naar een organisatie waar fouten mogen worden gemaakt en van fouten wordt geleerd.

Vijf jaar geleden sprak Eric Wiebes, destijds verantwoordelijk staatssecretaris voor de Belastingdienst woorden van gelijke strekking. Hij kondigde aan alle fouten van de dienst elke dag te zullen melden. ‘Als mensen maar weten dat de Belastingdienst op zichzelf heel goed functioneert, maar elke dag wel een paar fouten maakt – en die meld je ook – dan accepteren ze dat’, aldus Wiebes. ‘Met het verspreiden van die boodschap onder de 30.000 medewerkers, ben ik nog wel een jaartje zoet’, schatte hij in. Het probleem is hardnekkiger. Vijf jaar later blijkt openheid over fouten binnen de Belastingdienst nog altijd geen automatisme.

Politicoloog Paul ’t Hart waarschuwde begin van deze eeuw voor het ontstaan van een inquisitiedemocratie. Als elke fout van de overheid onder het vergrootglas wordt gelegd, wordt de ongeschreven regel dat fouten moeten worden weggestopt. Dat de staatssecretaris zich wekelijks in de Tweede Kamer moet melden, en er met grote verontwaardiging wordt gereageerd op elke fout van de Belastingdienst, helpt niet bij het veranderen van die ongeschreven regel. Voor een gezonde foutencultuur is het juist nodig dat van fouten wordt geleerd en niet constant de schuldvraag wordt gesteld. Tenslotte gaat het niet om de schuld maar om het voorkomen van herhaling.

Deze column is oorspronkelijk verschenen in het Financieel Dagblad en is voor FD-abonnees ook te lezen via https://fd.nl/auteur/femke-de-vries.

Ongeschreven regels ontstaan gemakkelijk en ze nestelen zich diep in organisaties. Ze zijn er nog als niemand meer weet hoe ze ooit zijn ontstaan. In een bekend gedragsexperiment werden chimpansees nat gespoten als ze een banaan pakten. Zelfs toen er geen waterspuit meer te bekennen was en de natgespoten chimpansees al lang uit de groep waren, waarschuwden de apen elkaar nog steeds geen banaan te pakken. De groep zorgt dat iedereen de ongeschreven regels kent. Zo werkt het in organisaties ook.

Vorige week publiceerde de Rijksaccountantsdienst een rapport over de ongeschreven regels die gelden binnen de Belastingdienst. Loyaliteit aan de baas staat voorop en de bewindspersoon mag niet in de problemen komen. Dat leidt ertoe dat fouten niet worden gemeld. Aanleiding voor de staatssecretaris om een cultuuromslag aan te kondigen. Op naar een organisatie waar fouten mogen worden gemaakt en van fouten wordt geleerd.

Vijf jaar geleden sprak Eric Wiebes, destijds verantwoordelijk staatssecretaris voor de Belastingdienst woorden van gelijke strekking. Hij kondigde aan alle fouten van de dienst elke dag te zullen melden. ‘Als mensen maar weten dat de Belastingdienst op zichzelf heel goed functioneert, maar elke dag wel een paar fouten maakt – en die meld je ook – dan accepteren ze dat’, aldus Wiebes. ‘Met het verspreiden van die boodschap onder de 30.000 medewerkers, ben ik nog wel een jaartje zoet’, schatte hij in. Het probleem is hardnekkiger. Vijf jaar later blijkt openheid over fouten binnen de Belastingdienst nog altijd geen automatisme.

Politicoloog Paul ’t Hart waarschuwde begin van deze eeuw voor het ontstaan van een inquisitiedemocratie. Als elke fout van de overheid onder het vergrootglas wordt gelegd, wordt de ongeschreven regel dat fouten moeten worden weggestopt. Dat de staatssecretaris zich wekelijks in de Tweede Kamer moet melden, en er met grote verontwaardiging wordt gereageerd op elke fout van de Belastingdienst, helpt niet bij het veranderen van die ongeschreven regel. Voor een gezonde foutencultuur is het juist nodig dat van fouten wordt geleerd en niet constant de schuldvraag wordt gesteld. Tenslotte gaat het niet om de schuld maar om het voorkomen van herhaling.

Auteur: Femke de Vries, managing partner bij &samhoud, bijzonder hoogleraar toezicht aan de RUG en oud-bestuurslid van toezichthouder AFM. Reageer via expert@fd.nl.